Wirusy mają małe rozmiary. Zdecydowana większość przedostaje się przez filtry mikrobiologiczne, zatrzymujące bakterie (są od nich mniejsze). Wirus to złożony konglomerat, w skład którego wchodzą zawsze białka i kwas nukleinowy (RNA lub DNA). Nie jest on w stanie powielać się poza komórkami organizmów żywych, więc musi je w tym celu wykorzystywać. Wirusy mogą pasożytować na bakteriach, roślinach, zwierzętach i ludziach.

Mimo wciąż nieznanych w szczegółach mechanizmów zakażeń wirusowych na poziomie organizmu, przy obecnym stanie wiedzy można wyróżnić dwa główne rodzaje zakażeń, oparte na miejscu występowania wirusa:

• Zakażenia miejscowe – wirusy występują w określonym narządzie lub tkance i nie rozprzestrzeniają się na cały organizm; przykładem może być krowianka, która dotyczy tylko skóry, albo grypa, w przypadku której atakowana jest błona śluzowa gardła.
• Zakażenie uogólnione – dotyczy zwłaszcza chorób gorączkowych; przebiega ono według następującego schematu:
  wirusy przenikają przez nabłonek i podlegają wstępnej replikacji (mogą także powielać się w samym nabłonku);
  po wstępnej replikacji dochodzi do przedostania się wirionów do krwi i chłonki; efektem jest powstanie pierwotnej wiremii, której towarzyszy pierwszy rzut gorączki; wirusy atakują układ siateczkowo-śródbłonkowy, gdzie dochodzi do ponownej replikacji; wiriony po raz drugi dostają się do krążenia, wywołując wiremię wtórną, której także towarzyszy gorączka; w wyniku tropizmu tkankowego zajmowane są narządy docelowe, czego wynikiem jest powstanie mniej lub bardziej charakterystycznych objawów chorobowych. Najważniejsze narządy docelowe to skóra, wątroba, płuca, układ nerwowy i nerki.

Znaczenie medyczne:

Według medycyny akademickiej wirusy wywołują niektóre choroby. Leczenie infekcji wirusowej jest trudne, gdyż nie posiadają własnego metabolizmu, który można by zablokować, jak to robią antybiotyki w przypadku bakterii. Większość metod polega na ograniczeniu dalszego rozwoju infekcji, co przekształca chorobę wirusową w chorobę przewlekłą. Sytuację komplikuje fakt, iż zakażeniom wirusowym mogą towarzyszyć zakażenia bakteryjne. Zakażenia mogą nawracać (latencja wirusów) lub też ujawniać się po bardzo długim czasie.
Wiele chorób wirusowych jest nadal nieuleczalnych (np. wścieklizna lub AIDS), mogą także wywoływać choroby nowotworowe.

Najbardziej znane (z nazwy) choroby człowieka, wywoływane przez wirusy.

CHOROBY WIRUSOWE:

AIDS - zespół nabytego braku odporności, wywoływany przez wirusa HIV z rodziny retrowirusów. Atakuje on przede wszystkim kluczowe dla układu odpornościowego limfocyty T pomocnicze. Okres bezobjawowy trwa średnio 10 lat, po czym następuje znaczne osłabienie układu immunologicznego objawiające się zapadalnością na grzybice, zapalenie płuc, mięsaka Kaposiego i inne choroby. Wirus przenosi się przez krew (transfuzje, przeszczepy, dializy, igły), drogą płciową oraz przez łożysko i mleko matki. Komary i kleszcze nie powodują zakażenia. AIDS jest na dzień dzisiejszy nieuleczalny przyczynowo. Wynaleziono już leki cofające objawy choroby i wydłużające życie chorego. Szczepionki nie są obecnie skuteczne, bo wirus jest bardzo zmienny.

GORĄCZKA KRWOTOCZNA EBOLA - choroba wywoływana przez wirusa Ebola - wirusa RNA z rodziny filowirusów. Występuje w Afryce. Cechuje ją wysoka śmiertelność (60-90%). Wczesne objawy choroby to wysoka temperatura, bóle mięśni i biegunka. Potem przychodzą wymioty, bóle głowy, bóle brzucha i klatki piersiowej oraz wysypka. W końcowej fazie wirus zatyka naczynia włosowate, co skutkuje krwawieniami z jam ciała, krwawieniami wewnętrznymi, a nawet przez pory skórne.
Choroba na dzień dzisiejszy nieuleczalna przyczynowo. Trwają prace nad szczepionką.

GRYPA - choroba wywoływana przez wirusa RNA z rodziny ortomyksowirusów, który występuje w trzech typach: A, B i C. Najpowszechniejszy i najgroźniejszy jest typ A. Wirus grypy namnaża się w nabłonku górnych dróg oddechowych i niszczy go. Przenosi się drogą kropelkową (kichnięcie, kaszel).
Objawy to: gorączka, dreszcze, bóle głowy, stawów i mięśni, poczucie rozbicia i brak apetytu. Grypę trzeba przeleżeć w łóżku (do 7 dni). Ostatnio pojawiły się leki łagodzące i skracające czas trwania objawów: Tamiflu i Relenza. Dostępna jest szczepionka.

KLESZCZOWE ZAPALENIE MÓZGU (KZM) - wywołuje je wirus RNA z rodziny flaviwirusów. Człowiek zaraża się KZM od ukąszenia kleszcza. Choroba może przebiegać łagodnie lub dawać objawy grypopodobne, z czasem przechodzące w wymioty, utraty przytomności i objawy wskazujące na zaburzenia układu nerwowego. Chory po 2-3 tygodniach zdrowieje. Śmiertelność jest niska, ale mogą zdarzyć się komplikacje pochorobowe.
Leczenie przyczynowe na razie nieosiągalne. Ważna jest profilaktyka (przegląd ciała na obecność kleszczy, odzież ochronna, środki odstraszające kleszcze). Dostępna jest szczepionka przeciw KZM.

MONONUKLEOZA ZAKAŹNA - bardzo zakaźna choroba wywoływana przez wirusa Epsteina-Barr (HHV-4) z rodziny herpeswirusów. Przenosi się drogą kropelkową lub przez ślinę ("choroba pocałunków"). Występuje najczęściej u dzieci i młodzieży. Objawy to: bóle głowy, wysoka gorączka, złe samopoczucie, osłabienie i powiększone węzły chłonne. Utrzymują się one przez 1-4 tygodni. Leczenie tylko objawowe (leżenie w łóżku, leki przeciwgorączkowe). Nie istnieje szczepionka.

ODRA - powoduje ją wirus RNA z rodziny paramyksowirusów. Jest bardzo zaraźliwą chorobą wieku dziecięcego. Rozprzestrzenia się drogą kropelkową (kaszel, kichnięcie). Objawami są: ból gardła, katar, łzawienie oczu, suchy kaszel, gorączka i przebarwienia na wewnętrznej stronie policzków (plamki Koplika). Trochę później pojawia się różowa, z czasem powiększająca się, wysypka na całym niemal ciele.
Przechorowanie odry daje odporność na całe życie. Jej leczenie jest objawowe. Dostępna jest szczepionka, która chroni przed odrą i jej powikłaniami.

OPRYSZCZKA WARGOWA - odpowiada za nią wirus HHV-1 z rodziny herpeswirusów. Objawem są pęcherzyki wypełnione płynem na wargach lub na granicy warg i skóry twarzy. Towarzyszy im zwykle piekący i ściągający ból (niezbyt intensywny). Opryszczka wargowa dotyka częściej ludzi z osłabionym układem immunologicznym (przemęczenie, stres) i mija samoistnie po około 10 dniach. Aby złagodzić jej objawy stosuje się maść cynkową i acyklowir, hamujący namnażanie się wirusa. Trwają prace nad szczepionką.

OSPA PRAWDZIWA (CZARNA) - wywoływana jest przez wirusa DNA z rodziny pokswirusów. Ciężka, zakaźna choroba o wysokiej śmiertelności (do 80%). Roznosi się drogą kropelkową i przez bezpośredni kontakt. Głównym objawem są charakterystyczne białe pęcherze na ciele chorego, które po zaschnięciu i odpadnięciu pozostawiają szpecące blizny. Światowa Organizacja Zdrowia uznała ospę prawdziwą za całkowicie wyeliminowaną w 1980 roku.

OSPA WIETRZNA - wywoływana przez wirusa HHV-3 z rodziny herpeswirusów. Jest zakaźna i na ogół łagodna; przenosi się drogą kropelkową lub przez bezpośredni kontakt z charakterystycznymi dla ospy grudkami i krostami, wypełnionymi płynem. Chorują na nią przede wszystkim dzieci. Wczesnymi objawami są: gorączka, bóle głowy i poczucie rozbicia. Później pojawiają się wykwity skórne, które wywołują swędzenie.
Przechorowanie ospy wietrznej daje odporność na całe życie. Jej leczenie jest objawowe (leżenie w łóżku, odkażanie krost i łagodzenie swędzenia przez leki antyhistaminowe). Dostępna jest szczepionka.

POLIO - czyli choroba Heinego-Medina, wywoływana jest przez wirusa polio z rodziny pikornawirusów. W większości przypadków przebiega bezobjawowo. Przenosi się drogą fekalno-oralną. Wirus przenika do jelit, węzłów chłonnych i naczyń krwionośnych. U około 0,1% zrażonych rozwija się postać porażenna, w której wirus atakuje neurony ruchowe rdzenia kręgowego i przedłużonego. Zaatakowane neurony przestają stymulować mięśnie szkieletowe, co prowadzi do ich zaniku. Są dostępne szczepionki przeciw polio.

PRZEZIĘBIENIE - dość lekka, ale uciążliwa choroba powodowana najczęściej przez rhinowirusy z rodziny pikornawirusów. Objawy utrzymują się zwykle 7-10 dni. Należą do nich: katar, kaszel, ból gardła i stan podgorączkowy lub gorączka. Leczenie jest typowo objawowe: leżenie w łóżku, przyjmowanie leków zmniejszających obrzęk śluzówki nosa, leków przeciwkaszlowych, przeciwbólowych i przeciwzapalnych.

RÓŻYCZKA - wywołuje ją wirus RNA z rodziny togawirusów. Jest bardzo zakaźną i łagodną chorobą wieku dziecięcego. Rozprzestrzenia się drogą kropelkową (kaszel, kichnięcie). Objawy to: gorączka, powiększenie węzłów chłonnych za uszami, a potem różowa wysypka, podobna do tej przy odrze (trwa 3 dni). Różyczka jest groźna (ale rzadka) u kobiet w ciąży, bo może spowodować wady rozwojowe lub obumarcie płodu.
Przechorowanie różyczki daje odporność na całe życie. Dostępna jest szczepionka.

ŚWINKA - czyli nagminne zapalenie ślinianek przyusznych, powodowana jest przez wirusa RNA z rodziny paramyksowirusów. Jest to łagodna i bardzo zaraźliwa choroba wieku dziecięcego, często bezobjawowa. Szerzy się drogą kropelkową lub przez kontakt ze śliną chorej osoby. Ewentualne objawy to: obrzęk ślinianek przyusznych, bóle głowy, mięśni i gorączka.
Leczenie jest objawowe (podanie leków przeciwgorączkowych). Dostępna jest szczepionka łączona przeciwko śwince, odrze i różyczce (szczepionka typu MMR).

WIRUSOWE ZAPALENIE WĄTROBY (WZW) - występuje w 6 odrębnych typach: A, B, C, D, E, G, z których najczęstsze są pierwsze trzy.
WZW typu A - żółtaczka pokarmowa. Wywoływana przez wirusa HAV z rodziny pikornawirusów. Zakażenie drogą pokarmową. Objawy to: bóle głowy, mięśni, fatalne samopoczucie, brak apetytu, gorączka, zażółcenie skóry i spojówek oczu, ciemny mocz, bóle żołądka i wątroby. Leczenie objawowe. Pełne wyzdrowienie następuje po 1-2 miesiącach. Jest dostępna szczepionka. WZW typu B - żółtaczka wszczepienna, wywoływana przez wirusa HBV z rodziny hepadnawirusów. Zakażenie poprzez krew lub drogą płciową. Przebiega bezobjawowo lub z objawami podobnymi do WZW typu A. Część chorych zostaje nosicielami wirusa. Leczenie objawowe lub - w przypadku postaci przewlekłych - interferonem alfa i inhibitorami namnażania się wirusa. Jest dostępna szczepionka. Nieleczone nosicielstwo może skutkować marskością lub rakiem wątroby. WZW typu C - choroba wywoływana przez wirusa HCV z rodziny flaviwirusów. Zakażenie następuje od nosicieli przez krew. Zwykle przebiega bezobjawowo, dopiero po latach mogą wystąpić: wodobrzusze, zażółcenie skóry i spojówek oczu, śpiączka, marskość, a nawet rak wątroby. Leczenie za pomocą interferonu alfa i leków hamujących namnażanie się wirusa. Nie ma na nią szczepionki.

WŚCIEKLIZNA - wywołuje ją wirus RABV z rodziny rabdowirusów. Jest to śmiertelna choroba, porażająca centralny układ nerwowy. Przenosi się przez pogryzienie przez wściekłe zwierzę lub przez oślinienie rany. Okres wylęgania wynosi zwykle 30-50 dni, po którym występują objawy: gorączka, ból głowy, bóle mięśni, wymioty, konwulsje, ślinotok i wstręt do wody (wodowstręt). Lek na wściekliznę nie jest znany. Dostępna jest szczepionka, którą można podać nawet po zakażeniu, ale przed wystąpieniem objawów. Należy tu nadmienić, że wirusy wywołują też mniej znane choroby, takie jak na przykład: denga, żółta febra i SARS.